Grzyby mikroskopowe (pleśniowe)

Grzyby stanowią ogromną grupę mikroorganizmów, które obecne są wokół nas i mogą negatywnie wpływać na nasze zdrowie. Zarodniki i fragmenty grzybni pochodzące z różnorodnych, często ukrytych źródeł, mogą stać się przyczyną chorób alergicznych.

Reakcje alergiczne na grzyby mogą przybierać różne postaci:

• alergii wziewnej, a więc dolegliwości spowodowanych obecnością  spor grzybowych w powietrzu, którym oddychamy. Objawy te nasilają się w okresie późnego lata i wczesnej jesieni;
• alergii pokarmowej, a więc dolegliwości wynikających ze spożywania żywności, w której obecne są alergeny grzybów;
• alergii kontaktowej, a więc dolegliwości spowodowanych bezpośrednim kontaktem skóry lub błon śluzowych z alergenami grzybów;
• uczulenia na antybiotyki (których produkcja opiera się na wykorzystaniu grzybów);
• reakcji o charakterze alergicznym w przypadku istniejących w organizmie ognisk zakażenia grzybiczego.

Większość grzybów to organizmy mikroskopijnej wielkości, niewidoczne gołym okiem (przez mikologów określane często grzybami mikroskopowymi) lub też widoczne w postaci nalotów. Jedynie część grzybów tworzy okazałe grzybnie. Te, których grzybnia ma postać nalotów, nazywamy potocznie pleśniami. Wzrostowi grzybów sprzyja wysoka wilgotność względna powietrza (optimum powyżej 70%) oraz odpowiednia temperatura otoczenia (optimum to 16-35 stopni C). Tym samym rozwój ich zależy od klimatu i pory roku.

Zarodniki grzybów to najliczniejsza grupa cząstek biologicznych obecnych w powietrzu, swą liczebnością znacznie przewyższająca liczbę ziaren pyłku. Dostając się wraz z wdychanym powietrzem do naszych dróg oddechowych, mogą stać się przyczyną alergii wziewnej. Wielkość spor grzybowych waha się od kilku do kilkudziesięciu mikrometrów, w większości nie przekraczając kilkunastu mikrometrów. Są więc generalnie mniejsze niż  ziarna pyłku roślin, a więc głębiej dostają się do dróg oddechowych. Mogą stać się przyczyną reakcji alergicznych zarówno ze strony górnych, jak i dolnych dróg oddechowych.

Objawy mogą przypominać pyłkowicę (alergię na pyłek roślin), a głównym objawem wydaje się blokada nosa. Spośród grzybów będących przyczyną alergii wziewnej najistotniejszą rolę pełnią rodzaje: Alternaria i Cladosporium oraz Penicillium i Aspergillus. Najczęściej uczula grzyb Alternaria alternata, choć u większości chorych współistnieje nadwrażliwość na kilka gatunków grzybów. Dolegliwości mogą mieć charakter zarówno sezonowy (okresowy), jak i całoroczny (przewlekły). Najczęściej objawy występują przez cały rok, nasilając się w okresie letnim i jesiennym, co wiąże się z okresem występowania zarodników w powietrzu.

Grzyby często dzielimy na grzyby środowiska zewnętrznego i grzyby bytujące głównie w środowisku pomieszczeń zamkniętych. Gatunki dominujące w środowisku „zewnątrzdomowym” to między innymi Alternaria, Cladosporium, Botrytis, Epicoccum, Fusarium. Znajdziemy je głównie w glebie, na żywej i obumarłej roślinności w lasach, na polach, na łąkach i w ogrodach oraz na ulegającej zepsuciu żywności (głównie warzywach i owocach). Tak zwane spory „suche” należące między innymi do grzybów Alternaria, Cladosporium, Epicoccum, Botrytis, Curvularia uwalniane są do otoczenia w sposób bierny wraz ze zwiększonym ruchem powietrza i spadkiem wilgotności względnej powietrza; obserwuje się wczesnopopołudniowy szczyt uwalniania tych spor, w okresach zwiększonego nasłonecznienia. Natomiast spory „wilgotne” są aktywnie uwalniane do otoczenia w okresach zwiększonej wilgotności powietrza; w godzinach nocnych i wczesnorannych oraz po opadach deszczu.

Występowanie zarodników grzybów z rodzaju Cladosporium i Alternaria w powietrzu atmosferycznym w naszym klimacie cechuje sezonowość, ze szczytem zarodnikowania od maja do sierpnia dla spor z rodzaju Cladosporium oraz od lipca do września dla zarodników Alternaria. Najwięcej zarodników Alternaria i Cladosporium pojawia się w powietrzu, gdy po okresie ciepłym, ale deszczowym nadchodzą dni pogodne, suche i wietrzne. W większości krajów europejskich zdecydowanie dominują w powietrzu zarodniki z rodzaju Cladosporium. Są liczniejsze niż ziarna pyłku roślin i spory z rodzaju Alternaria. Zimą, gdy temperatura jest niska, a ziemia pokryta śniegiem, stężenie zarodników grzybów środowiska zewnętrznego jest bardzo niskie.

Zarodniki Alternaria i Cladosporium występują powszechnie i w bardzo dużej ilości również wewnątrz pomieszczeń, na co wpływa ruch powietrza oraz przenoszenie przez ludzi i zwierzęta. W efekcie zarodniki obecne w pomieszczeniach pochodzą zarówno ze źródeł zewnątrz-, jak i wewnątrzdomowych. Obecność odpowiednich warunków wewnątrz pomieszczeń zamkniętych może ułatwiać rozwój różnych gatunków grzybów. Istotną rolę odgrywa tu wzrost wilgotności, wywołany na przykład poprzez pracę urządzeń nawilżających, nieprawidłową wentylację, wysoką temperaturę otoczenia oraz rodzaj aktywności ludzkiej. Do pomieszczeń szczególnie narażonych na rozwój grzybów należą źle wentylowane piwnice, kuchnie, łazienki, drewniane domki letniskowe, sklepy antykwaryczne, pomieszczenia archiwów i bibliotek. Rozwojowi pleśni sprzyja obecność w pomieszczeniach wilgociolubnych roślin doniczkowych, ptactwa i dużych ilości kurzu domowego. Do grzybów w pierwszym etapie kolonizujących środowisko pomieszczeń zamkniętych, tak zwanych pionierów, należą gatunki z rodzaju Penicillium i Aspergillus, do wtórnych kolonizatorów gatunki Cladosporium, w trzeciej natomiast kolejności atakują Fusarium, Phoma, Ulocladium. Stężenie spor grzybów kolonizujących pomieszczenia zamknięte nie wykazuje znacznych wahań sezonowych.

Problem  alergii pokarmowej na grzyby wynikać może ze spożycia grzybów kapeluszowych. Przyczyną tej postaci alergii mogą być również produkty spożywcze, do których wyprodukowania wykorzystywane są grzyby lub ich metabolity oraz żywność zaatakowana przez grzyby. Do pokarmów, w składzie których należy spodziewać się obecności antygenów grzybów, należą między innymi sery pleśniowe, otrzymywany „przemysłowo” sok pomarańczowy, niektóre gatunki wina i piwa, sos sojowy, ciasta drożdżowe czy wędzone „przemysłowo” wędliny.

Ekspozycja na grzyby może stać się również przyczyną wystąpienia alergii kontaktowej. Jest to nierzadko postać alergii zawodowej na grzyby. Opisywano między innymi przypadki zmian skórnych u rolników wywołane kontaktem z kukurydzą zaatakowaną przez grzyb z gatunku Ustilago maydis.

Alergia na antygeny grzybów może wiązać się z  wystąpieniem nadwrażliwości na antybiotyk ponieważ przemysł farmaceutyczny wykorzystuje grzyby przy produkcji niektórych antybiotyków. Najlepszym przykładem jest penicylina otrzymywana z hodowli grzyba Penicillium notatum.

Należy pamiętać, iż grzyby mogą być źródłem alergenów, na które narażone jest wiele grup zawodowych, szczególnie rolnicy, ogrodnicy oraz leśnicy. Problem dotyczy również pracowników przemysłu spożywczego (młynarzy, piekarzy, wytwórców serów, pracowników przemysłu piwowarskiego oraz zakładów zielarskich). Kontakt z grzybami mają również pracownicy kompostowni i oczyszczalni ścieków, pracownicy bibliotek, archiwów, muzeów, magazynów czy konserwatorzy zabytków.

Warto pamiętać, w jakich okolicznościach osoby uczulone na alergeny grzybów mogą spodziewać się wystąpienia objawów. Takich  sytuacji należy unikać w ramach profilaktyki. Unikajmy prac rolniczych i ogrodniczych: koszenia traw, zakładania kompostowników, grabienia opadłych liści, grzybobrania oraz spacerów po lesie, szczególnie jesienią. Szukajmy informacji w komunikatach dla alergików o aktualnym i prognozowanym narażeniu na alergeny obecne w zarodnikach grzybów zawieszonych w powietrzu atmosferycznym. Unikajmy miejsc, gdzie mikroorganizmy te znajdują szczególnie dogodne warunki do rozwoju – suteren, piwnic, drewnianych altanek i domków letniskowych używanych jedynie podczas sezonu wakacyjnego, pomieszczeń gospodarskich na wsi, krytych kąpielisk oraz saun. Obecność w pomieszczeniach wilgociolubnych roślin, ptactwa, pokrywanie podłóg wykładzinami, a ścian tapetami, zły system wietrzenia, stosowanie nawilżaczy powietrza, rzadkie usuwanie odpadków – wszystko to sprzyja  pojawieniu się w domach ognisk rozwoju grzybów. Masywna kolonizacja może dać o sobie znać poprzez obecność „zapachu stęchlizny”, który jest efektem wydzielania lotnych substancji do otoczenia przez rosnący grzyb. Pamiętajmy o potrzebie utrzymania wilgotności względnej w pomieszczeniach na możliwie niskim, a temperatury na umiarkowanym poziomie.

Agnieszka Lipiec, specjalista alergolog